همه چیز در مورد چهارپایه خوانی

چهارپایه خوانی هنری اصیل و بی ریایی است که سالیان سال است فقط در بازارهای تهران و برخی شهرستان ها به چشم میخورد و در کنار لوازم عزاداری سنتی نظیر کتل و علامت و کتیبه های محتشم در میان ما ایرانیان جایگاه خاصی دارد. اما چهارپایه خوانی چیست و از کجا آمده و چه شد که به شکل امروزی رها شد، با خیمه همراه باشید تا با آیین چهار پایه خوانی بیشتر آشنا شویم…

تاریخچه چهارپایه خوانی

عده ای معتقدند چهارپایه خوانی مطابق با سبک روضه خوانی حضرت زینب سلام الله علیها بعد از واقعه عاشوراست زیرا خطبه حضرت زینب (س) در کوفه و روضه خوانی برای امام حسین(ع) دقیقاً به همین سبک و سیاق بوده اما جلوتر که بیاییم برخی رگ و ریشه و تاریخچه چهارپایه‌ خوانی را به دوران آل‌ بویه نسبت میدهند سلسله آل‌بویه تقریبا 160 سال بعد از حادثه عاشورا و شهادت امام‌حسین علیه السلام بر سر کار آمده بودند. فلسفه اصلی چهارپایه خوانی هم این بوده که در آن زمان که بلندگو، میکروفن و باند وجود نداشته مداح برای اینکه صدایش به اکثر مردم و عزاداران برسد روی چهارپایه‌ای می‎‌رفته و روضه‌خوانی و مداحی می‌کرده تا هم صدایش به گوش شنونده برسد و هم تمرکز و نظر مردم را بیشتر به خود جلب کند.

چهارپایه خوانی در ایران

نظم و نسق پیدا کردن و منظم شدن و تثبیت چهارپایه خوانی را باید مدیون محمد مرزوق عرب دانست،محمد مرزوق عرب حائری یک طلبه اهل کربلا بود او حدود صد و سی سال پیش از عراق به ایران آمد و نوحه خوانی کنونی در ایران را پایه‌گذاری کرد. وی در تیر ماه سال ۱۳۲۹ خورشیدی در تهران درگذشت .نحوه آمدن حاج مرزوق به ایران نیز داستان جالبی دارد هیئت بزازهای بازار تهران از حاج مرزوق دعوت می‌کنند تا به ایران بیایند ولی او قبول نمی‌کند، اما در پی دعوت دوم که از سوی هیئت بنی فاطمه صورت می‌گیرد راهی ایران می‌شود. به نقل از خود او قبول این دعوت در پی دیدن حضرت سیدالشهدا علیه السلام در خواب است که از حاج مرزوق می‌خواهد که به ایران برود. در پی این خواب در سال۱۲۷۰ هجری خورشیدی حاج محمد مرزوق عرب حائری وارد ایران می‌شود.در پی ورود ایشان به ایران سبک های عزاداری زیادی در ایران شکل گرفت که میتوان به شب‌های مسلمیه،سینه زنی واحد،فینه به سرگذاشتن مداحان،دم سرپا و زمینه خوانی در مرثیه خوانی و چهارپایه خوانی اشاره کرد، همین موارد باعث شد که ایشان را به عنوان پدر نوحه خوانی معاصر ایران بشناسند.در پایان صحبت های حاج قاسم قنات‌آبادی، از پیر غلامان اهل بیت(ع) در مورد شکل گیری و دلیل پیدایش چهارپایه خوانی خالی از لطف نیست

چهارپایه خوانی بی ریاترین مراسم سوگواری

به طور حتم یکی از ساده ترین سنت های عزاداری ما ایرانیان آیین چهارپایه خوانی است جایی که نه سیستم صوت حرفه ای کاربردی دارد نه شورهای طولانی با شعرهای آنچنانی….مراسمی که اشک و داغ کربلا در کنار کوتاه ترین مصرع ها بهم میرسند و نیازی به روضه های طولانی و جزئیات فراوان نیست بله این است یکی از بی ریا ترین و کوتاه ترین مراسم عزاداری در قلب بازار تهران…..

ویژگی های چهارپایه خوانی

مرحوم حاج حسین خلج، یکی از قدیمترین چهارپایه خوانان بود که در مصحابه ای فرمودند که چهارپایه خوانی یک سبک عزاداری نیست بلکه یک سنت عزاداری است، در چهارپایه‌خوانی‌ هنوز که هنوز است هیچ زرق و برق و رنگ و بوی ویژه و خاصی دیده نمیشود و هنوز به همان سبک قدیمی یک قرن قبل برگزار می‌شود نهایتا تغییری که چهارپایه خوانی معاصر با قدیم داشته را میتوان استفاده از میکروفون دانست البته استفاده از میکروفون در تمامی مراسماتی چهارپایه خوانی دیده نمیشود.با همه ی اینها اما چهارپایه خوانی ویژگی‌های دیگری هم داشته است، چهارپایه خوانی علی رغم سادگی در نگاه اول اجرایی بس سخت و هوشمندانه ای دارد چرا که روضه خوان مجاز نیست برای گرفتن اشک به موضوعات حاشیه‌ای و فرعی واقعه عاشورا بپردازد، به عقیده بسیاری از چهارپایه خوانان اصل موضوع کربلا و عاشورا برای چهارپایه خوانی کافی است. روی همین حساب هم در این آیین یکجور وقار و سوز و حزن دیده می‌شود که برخلاف بعضی عزاداری‌های امروز ناشی از فلفل و ادویه و نورپردازی و حرکات و شعرهای عجیب و غریب نیست در نتیجه به قول مرحوم حاج‌حسین خلج چهارپایه‌ خوان ها شعرهای بکر یا به قول قدیمی‌ها اشعار سوزنده‌ای را می‌خواند که در مدت‌زمان کوتاهی مستمع را به اوج می‌رساند.
یکی از دلایل کوتاه بودن چهارپایه خوانی این است که در قدیم با توجه به نبودن بلندگو و میکروفون حنجره مداح زودتر خسته میشد در نتیجه مداحان سعی میکردند در مدت زمان کوتاهی اجرای خود را به پایان برسانند و نبوت را به چهارپایه خوانان دیگر که به ردیف در کنار چهارپایه می ایستند بدهند،به همبن دلیل کوتاه بودن چهارپایه خوانی در بطن این آیین ماندگار شد.
پس به طور کلی میتوان کوتاهی روضه، سادگی و پر بار بودن اشعار و مضامین روضه را از ویژگی های چهارپایه خوانی دانست. در ادامه سایر سنت ها و  ویژگی های چهار پایه خوانی را بررسی میکنیم.

اجرا آیین چهارپایه خوانی در بازار

ظریفترین نکته ای که در مورد آیین چهارپایه خوانی میتوان راجع به آن صحبت کرد اجرای این آیین در بازار است به عقیده ی برخی چون بعد از واقعه ی عاشورا اسرای کربلا را در بازارها میگردانند در نتیجه این آیین از این واقعه نشات گرفته و چهارپایه خوانی در بازار مرسوم شده است.
تیمچه حاجب الدوله یکی از معروف ترین نقاط بازار تهران است که در آن چهارپایه خوانی انجام می شود. در دوره قاجار این قسمت از بازار به دلیل نزدیک بودن به بقعه های امامزادگان مدفون در بازار، قبرستان بود. هنوز هم کاسبان قدیمی تیمچه حاجب الدوله یکی از دالان های منتهی به تیمچه را به نام «کوچه مرده شویخانه» می شناسند که تا چند دهه پیش مرده شویخانه امامزادگان زید(ع) و سید ولی(ع) در آن قرار داشت.هنوز هم تیمچه حاجب الدوله یکی از پرشورترین مراسم چهارپایه خوانی را در بازار دارد.

اصالت آیین چهارپایه خوانی

به عقیده ی بسیاری از پیرغلامان دلیل اصالت چهارپایه خوانی اجرای اشعار و روضه های صحیح و برگرفته از مقتل است به همین علت است که بعد از بیش از صد سال هنوز چهارپایه خوانی جایگاه ویژه ای در سنت عزاداری ما دارد.

احترام به مراسم چهارپایه خوانی

مراسم چهارپایه خوانی در میان بازاریان و مردم بسیار حرمت داشته و مستمعان به این مراسم احترام خاصی قائل بودند و حتی بسیاری از چهارپایه خوانان قبل از بالا رفتن از چهارپایه کفش های خود را از پا در می آورند و با وضو بالای چهارپایه می رفتند.

اعتقادات خاص در چهارپایه خوانی

قبل از آغاز چهارپایه خوانی افرادی که حاجتی داشتند روسری یا تکه پارچه ای روی چهارپایه می انداختند و بعد از پایان مراسم آن پارچه را به تبرک می بردند.
در دوره قاجار که هنوز دالان های منتهی به تیمچه حاجب الدوله مسیرهایی خاکی بودند، بعد از پایان مراسم مردم مشتی از خاک این تیمچه را به تبرک می بردند؛ خاکی که عزاداران حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام روی آن ایستاده و گریه کرده بودند و اشکها یشان روی آن ریخته شده بود.

افتخار حمل و نگهداری چهارپایه

علی اصغر عبدالعظیمی کفاش قدیمی بازار تهران میگوید هر کدام از دسته های سینه زنی و عزاداری در گذشته سه چهار نفر را مسئول حمل چهارپایه کرده بودند و این کار برای افراد انتخاب شده افتخار بزرگی بود. البته این کار بعدها در هیئت ها منسوخ شد، اما خیلی ها بودند که برای اینکه حمل چهارپایه نصیبشان شود نذر می کردند یا به جهت تبرک دانستن آن نذر می کردند و چهارپایه ای برای دسته و هیئت می خریدند.

چهارپایه ی چوبی

کسبه قدیمی بازار کفاشان از دلدادگان آیین مذهبی چهارپایه خوانی هستند. خیلی هایشان از همان کودکی، وقتی در حجره پدرانشان حاضر می شدند، پای این مراسم می نشستند، یکی مثل علی اصغر عبدالعظیمی کفاش قدیمی بازار. او درباره سنت چهارپایه خوانی چنین می گوید:چهارپایه حدود یک متر ارتفاع داشت و مداح با رفتن روی آن بر سینه زنان و مردم احاطه کامل داشت و در بیشتر مواقع مردم و عزاداران سینه زن دوست داشتند با این حال و هوای مداح شور بگیرند.
مراسم چهارپایه‌خوانی در نقاط مختلف تهران به اشکال متفاوت برگزار می‌شود. مثلاً در برخی از تکیه‌های محله شمیران که هنوز این رسم برجاست همیشه چهارپایه جایی ثابت دارد و درست در میان تکیه قرار می‌گیرد. در حالی که در بازار تهران، هیئت‌های عزاداری در تیمچه‌ها و کوچه‌ها به حرکت درمی‌آیند و ابتدای بازارچه‌ها و‌ سراهای خاصی مثل چارسوق بزرگ و تیمچه حاجب‌الدوله توقف می‌کنند و مداح روی چهارپایه می‌رود و عزاداری می‌کنند و بعد دوباره راه خود را در پیش می‌گیرند تا دسته عزاداری بعدی از راه برسد.
چون در ابتدای رواج آیین چهارپایه خوانی هنوز چهارپایه های فلزی امروزی وجود نداشته جنس چهارپایه چوبی بوده و در مراسمات امروزی نیز این نکته مورد توجه است که چهارپایه از جنس چوب باشد.

ویژگی های چهارپایه خوان

به نقل از بسیاری از پیشکسوتان، چهارپایه‌ خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌ خوانی به آن می‌رسد، صدای گرم و رسا و مهارت در اداره مجلس و ارائه محتوا و مضامین پر بار در مدت زمان کوتاه از ویژگی های چهارپایه خوان است.بدیهی است مهارت بسیاری لازم است تا یک مداح در کمتر از ۱۰ دقیقه ضمن برانگیختن احساسات مردم، خالق شور و حال حسینی در میان عزاداران باشد.

اجرای چهارپایه خوانی کی و کجا؟

هرچند هنوز در تکیه‌ها و محله‌های قدیمی تهران از جمله تجریش، درکه و اوین هم همچنان انواع مراسم چهارپایه‌خوانی برپا می‌شود، اما چهار پایه خوانی بیشتر مختص به بازار است.
چهارپایه خوانی معمولا در روز تاسوعا و عاشورا در بازارهای تهران اعم از چهارسو بزرگ، بازارچه نایب‌السلطنه، تیمچه حاجب‌الدوله،محله شمیران، ابتدای بازار کفاش‌ها از برگزاز میشود که دسته‌های عزاداری با رسیدن به آن توقف می‌کنند و مداح چهارپایه‌خوانی را سر می‌دهد، البته این مراسم در برخی از شهرستان ها نظیر قزوین،اصفهان و … نیز برگزار میشود و صرفا متعلق به بازارهای تهران نیست.

مشهورترین اشعار چهارپایه خوانی

شعر در چهارپایه خوانی جایگاه ویژه ای دارد چرا که قرار نیست یک شعر با ابیات بسیار و یا مداحی های سنگین و یا شور زیاد اجرا شود، وقت بسیار کم است و کوتاهی جلسه یکی از ویژگی های چهارپایه خوانی است در نتیجه در آیین چهارپایه خوانی شعرهای طولانی و گاها بدون معنی جای خود را به ابیات کوتاه و پر محتوا میدهند شعر هایی که گاها از دل دیوان های معروف ایرانی بیرون می آیند.
قطعا میتوان دودمه ها را جز اشعار سنت چهارپایه خوانی در نظر گرفت چرا که با بررسی فیلم های قدیمی چهارپایه خوانی میتوان دودمه خوانی را در این گونه مراسمات مشاهده کرد، شما میتوانید معروف ترین دودمه های دهه اول محرم همراه با صوت را در وبلاگ خیمه بررسی کنید.

شاید شعر یا ابیاتی انقدر مشهور نباشد که صرفا بخواهیم ان را به چهار پایه خوانی نسبت دهیم و بگویم فلان شعر مخصوص آیین چهارپایه خوانی است امام همین که شعری ویژگی های یاد شده را داشته باشد میتواند در چهارپایه خوانی استفاده شود، در زیر برخی از اشعار اجرا شده در این سنت را با هم میخوانیم

اي يار خونين جامه ام حسين جان/بشنو زيارت نامه ام حسين جان
ز بوی تو مستم، زائر تو هستم /ای همسفر بگو کجایی میمیرم آخر از جدایی

پیام خون شهدا پیک که اشک و آه است/به جست و جوی ناله ها هر طرف نگاه است
آمده ام قبر تو پا بگیرد/مگر کنار خاک تو بمیرم
نمیشناسی دگرم زینبم؟ببین چه آمد به سرم زینبم

حسین سرباز ره دین بود/ حسین قربانی آیین بود/ عاقبت حق‌طلبی این بود

میزبانان رشته پیمان گسستند/میزبان میهمان در خون کشیدند
همه کف میزدند و می دویدن/خداگویان خدا را سر بریدند

بـه دامـن عصــمت کبریــایی/حسین عجب نموده خودنمایی/بـه قتلگــه کنـد گـره‌ گشایی
میشود سر جدا از برای خدا/ ای اهل عالم ای اهل عالم

من ببوسم، ای دل آرا/جای مادر حنجرت را
قدر آهسته ماه تابان/بر سرت خواهر گیرد قرآن
ای حسین جانم/ای حسین جانم

طفلان همه صف بستند، در خیمه ثارالله/پژمرده شده دیگر، گل‌های رسول الله
از سوز تشنگی این شیرُخواره/دست و پا می‌زد در گاهُ واره
مانده به روی دستم، این کودک عطشانم/این غنچه‌ی خونینم، آتش زده بر جانم
از سوز تشنگی این شیرُخواره/دست و پا می‌زد در گاهُ واره

شکفته غنچۀ خندان و گویی از دهنش/چکیده خون دل بلبلی به پیرهنش

در بیشتر مراسمات چهارپایه خوانی فردی تابلویی را شامل شعر این مراسم جهت هماهنگی و نظم بیشتر در دست میگیرد تا دیگران به راحتی از روی آن شعر را به زبان بیاورند.

مشهور ترین چهارپایه خوانان ایران

در میان چهارپایه‌ خوانان نامدار تهران اسم افرادی مثل اکبر ناظم، احمد حاتمی، احمد صالح، حسین خلج، حاج اکبر خلج، شاه حسین بهاری، حاج محمدعلی اسلامی، حاج محمد یوسفی و احمد دلجو به چشم می‌خورد.

احیای چهار پایه خوانی توسط حاج محمود کریمی

برای حاج محمود کریمی هیچ چیز نشدنی نیست سبکی نیست که او نخوانده و اجرایی نیست که او نکرده باشد از انواع سبک های روضه خوانی و مداحی گرفته تا مقتل خوانی و قرائت قرآن را حاج محمود به بهترین شیوه ممکن اجرا میکند در مهارت و تجربه حاج محمود کریمی هیچ جای شکی نیست اما چهارپایه خوانی ایشان که بعد از سال ها فراموشی در هیات، توسط ایشان اجرا شد حتی مورد توجه رهبری نیز قزار گرفت به طوری که رهبر انقلاب در این باره فرمودند مجلس شما را امسال از تلویزیون می‌دیدم؛ برنامه چهار‌ پایه‌ خوانی‌تان در بیرون از جلسه خیلی خوب بود، اینکه رهبر معظم انقلاب مستقیما به یک موضوع خاص اشاره میکند نشان دهنده اهمیت احیای سنت های عزاداری ماست سنت هایی که در دل دستگاه های پر زرق و برق صوتی هیات کم رنگ تر شده اند.
بعد از حاج محمود کریمی مداحان زیادی رو به چهارپایه خوانی آوردند اما باید در نظر داشت چهارپایه خوانی تنها بالای چهارپایه رفتن و مداحی کردن نیست چرا که شاکله ی چهارپایه خوانی اجرای کوتاه و سوزناک است اما قطعا اجراهای این چنینی سنت های اصلی را بیشتر به یاد ما می آورد.

چهارپایه خوانی و سنخیت با زندگی معاصر

در زندگی معاصر که همه چیز به سرعت پیش میرود و در میان مشغله‌های گوناگون زندگی مدرن شهری که کمتر کسی حوصله ی منبرهای طولانی را دارد چهارپایه خوانی یک آیین سنگین و کوتاه و موثر است چیزی که شاید به شدت به کار مخاطب و عزادار امروزی بیاید که در کمترین زمان بیشترین تاثیرگزاری را داشته باشد.
خوب به انتهای این مقاله رسیدیم، ما سعی کردیم تمامی نکات ریز و درشت چهارپایه خوانی را به طور مفصل توضیح دهیم باشد که این آیین زلال همچون رودی تمامی شهرها و مجالس ما را در برگیرد و به شکوه مراسمات عزاداری سیدالشهداء علیه السلام بیفزاید.